מאיה אטון: קצה עובד קצה עומד, הצבה מחדש

בשיתוף עם סדנת ההדפס ירושלים

קצה עובד קצה עומד היא מימוש עכשווי, במוזיאון פתח־תקווה לאמנות, של פרויקט בשם זה שהוצג בסדנת ההדפס ירושלים ב־2019 וסיכם שהות־אמנית של שנתיים בסדנה, שבמהלכן יצרה מאיה אטון גוף עבודות של הדפסי רשת, תחריטים ומיצבים. יצירתה של מאיה אטון (1974 – 2022) מתפרשׂת על פני סוגי מדיה רבים — רישום, ציור והדפס, מיצב, וידיאו וסאונד — בד בבד עם דיאלוג מתמשך עם מחוזות הספרות והשירה, המוזיקה והפילוסופיה. לצד עבודות בטכניקת התצריב שבה הרבתה לעבוד, בולטת כאן יצירתה בהדפס רשת, שבו התנסתה לראשונה ויצרה בו מערך של עבודות על נייר וכן על טקסטיל, מתכת ועץ. הצגתו מחדש של הפרויקט היא אפשרות להמשיך דיאלוג, שנקטע בטרם עת, לקראת תערוכה במוזיאון. בד בבד זוהי פרשנות אחרת לשיתוף פעולה בין אמנית ואוצרת, שראשיתו בסדנת ההדפס. קצה עובד קצה עומד הוא מושג בקשירת חבלים: אחיזה בשני קצוות של חבל, כאשר קצה אחד ”עומד“ ובקצה השני נקשר הקשר. קשרים פיזיים — המצאה הכרחית לאינספור שימושים, קטנים וגדולים — שזורים בתולדות האנושות, וזאת לא רק בתחומים היומיום המעשיים אלא גם במחוזות המחקר וההגות, בהיבטים רוחניים ומיסטיים. תורת הקשרים (Knot Theory), שפיתח המתמטיקאי קארל פרידריך גאוס במאה ה־19, מְדמה מודלים מתמטיים לקשרים פיזיים תלת־ממדיים, כאלה המוּכּרים לנו מחיי היומיום וצורתם כשל קשרי חבלים או שרוכים. הקשרים הם למעשה דיאגרמות, סימנים חזותיים בשפה מתמטית, שבכוחה לתאר את התרחשותן הבו־זמנית של תופעות שאנו תופסים כמתרחשות בזו אחר זו.

לורד קלווין (וויליאם תומסון) ופיטר גאתרי טייט ביקשו ליישם את תורת הקשרים על חקר האֶֶתֶֶר — שדה אלקטרו־מגנטי בלתי נראה, שאטמוספירת כדור הארץ מלאה בו וגלי האור עוברים דרכו — בטענה שהאטומים המרכיבים את עולמנו הם מעין ”קשרים“ באֶתֶֶֶר. קיומו של האֶֶתֶֶר הופרך אמנם במאה ה־20, אך תורת הקשרים התפתחה מאז לתיאוריה עצמאית, שאחד מנצריה הוא תורת הקוונטים ושזירת הקוונטים. תורת הקשרים ריתקה את אטון בגלמה את המתח הבלתי נמנע הטבוע בייצוג החזותי של תופעות טבע, שמטרתו להמחישן ולהבינן. בה־בעת היא אוצרת בחובה את חוסר האפשרות לתפוס את המציאות בשלמותה ומצביעה על העיוורון החלקי שבני האדם לוקים בו, ועימו האימה וההתפעמות המלוות את החיפוש המתמיד אחר הרמז הבא. התערוכה היא מסע בנוף של קשרים קונקרטיים ומטאפוריים־רגשיים בין עולמות המדע והתרבות של המאות ה־19 וה־20. היא מציעה מפה איקונוגרפית מקודדת של דימויים, השאובים מהמיתולוגיה של מצרים העתיקה ומזו של אמריקה המודרנית, ממוזיקה ומתרבות פופולרית, משדות מדע של לוחות סולאריים, גלי רדיו, גרמי שמים וכוחות פיזיקליים של שחרור וכבידה, בתנועה בין כדורסל לקלפי טארוט ובין סמלים מאגיים מסתוריים למכונות מזל.

אטון היא ”סמיונאוטית“ (Semionaut) — אמנית הממציאה שבילים ברחבי התרבות הגלובלית העכשווית, כהגדרתו של הפילוסוף ניקולא בוריו (Bourriaud). בקצה עובד קצה עומד היא מבקשת למיין ולסווג את העולם מחדש תוך שינוי בלתי פוסק של כללי המיון, באופן המחבל בעצם הפעולה. כך היא בוראת שפה המפֵֵרה בלי הרף את הניסיון להשליט סדר ולכידות בדברים, ומכריחה אותנו לחוות אחרת את המראות, הזיכרונות, הקולות והתחושות של הקיום. ”רק לאחר שנלמד לדעת את פני השטח של הדברים“ — מסיק מר פלומר, גיבורו של איטלו קאלווינו — ”נוכל להעז לחפש את מה שמתחתם. אלא שפני השטח של הדברים, בלתי נדלים“. את ממשות פני השטח והנראוּת של הדברים אטון חוקרת באמצעות ההיבטים הגרפיים והכּרזתיים של הדפס הרשת — שדות הצבע העזים,קווי המִִתאר החדים — בעודה צוללת למעמקים מבעד לשחור החומרי של התחריט. היא רותמת את טכניקות ההדפס לזיקוק השפה החזותית, ובה־בעת מאתגרת את התחביר של דימוי, צורה, צבע, טקסט וסאונד, ובתוך כך פורצת דרכים לא־נודעות של קיום גשמי ונפשי.

העבודות הודפסו וראו אור בסדנת ההדפס ירושלים

תצלומי הצבה: יובל חי

مايا أطون: طرف يعمل طرف يقف، إعادة الموضعة

القيّمّة: إيرينا غوردون

بالتعاون مع ورشة الطباعة القدس

طرف يعمل طرف يقف هو تحقيق معاصر في متحف بيتاح تكفا للفن، لمشروع يالاسم

نفسه عُُرض في ورشة الطباعة في القدس عام 2019 لخص إقامة فنّاّّنّة لمدة سنتين في

الورشة، انتجت أطون خلالها نمجز أعمال طباعة شبكية، نقوشًًا وأعما الًا تركيبية. تمتد أعمال

مايا أطون ( 1974 – 2022 ) على عدة أنواع وسائط — رسم، تصوير زيتي وطباعة، أعمال تركيبية،

فيديو وصوت — وفي الوقت نفسه يجري حوار متواصل مع عوالم الأدب والشعر، الموسيقى

والفلسفة. إلى جانب أعمال بتقنية التنميش التي طالما عملت بها، تبرز هنا أعمالها بواسطة

الطباعة الشبكية، التي اختبرتها لأول مرة وانتجت من خلالها مجموعة أعمال على ورق وعلى

نسيج، معدن وخشب. إعادة عرض المشروع هو إمكانية لإستمرار الحوار، الذي توقف قبل

أوانه، بمناسبة المعرض في المتحف. وفي الوقت نفسه هو تفسير أخر للتعاون بين الفنّاّّنّة

والقيّمّّّة، بدايته في ورشة الطباعة.

طرف يعمل طرف يقف هو مصطلح في عقد الحبل: الإمساك بطرفي الحبل، بينما

طرق ”يقف“ وفي الطرف الثاني تتم عملية العقد. عقد مادية — ابتكار ضروري لاستخدامات

لا نهائية، صغير وكبيرة — مجدولة بتاريخ البشرية، وذلك ليس فقط في المجالات اليومية

العملية بل أيضًًا في عوالم البحث والفكر، والجوانب الروحانية الباطنية. نظرية العقد (Knot

Theory )، التي طورها عالم الرياضيات كارل فريدريك غاوس في القرن التاسع عشر، تحاكي

نماذج رياضية لعقد مادية ثلاثية الأبعاد، المعروفة لدينا من الحياة اليومية وشكلها يشبه

عقد الحبال أو رباط الحذاء. العقد هي في الواقع رسوم بيانية، إشارات بصرية بلغة رياضية

قادرة على وصف الحدث المتزامن للظواهر التي ندرك أنها تحدث واحدة تلو الأخرى.

سعى اللورد كلفن )وليام طومسون( وبيتر جوثري تيت إلى تطبيق نظرية العقد على

دراسة الأثير — وهو مجال كهرومغناطيسي غير مرئي، يمتلئ به الغلاف الجوي للأرض وتمر

عبره موجات الضوء — بادعاء أن الذرات التي يتكون نمها عالمنا هو نوع من ”العقد“ في

ريثأال. لقد تم بالفعل دحض وجود الأثير في القرن العشرين، لكن نظرية العقد تطورت نمذ

ذلك الحين إلى نظرية مستقلة، أحد فروعها نظرية الكم والتشابك الكمي.

فتنت نظرية العقد أطون بتجسيدها التوتر الحتمي الكامن في التمثيل البصري للظواهر

الطبيعية، الذي يهدف إلى تجسيدها وفهمها. وفي الوقت نفسه، فهي تكتنف داخلها استحالة

فهم الواقع برمته، وتشير إلى العمى الجزئي الذي يعاني نمه الإنسان، ومعه الرعب والذهول

الذي يصاحب البحث المستمر عن الدليل التالي. المعرض عبارة عن رحلة عبر مشهد العقد

العاطفية الملموسة والمجازية بين عالمي العلوم والثقافة في القرنين التاسع عشر والعشرين.

وهو يقدم خريطة أيقونية مشفرة لصور مستمدة من أساطير مصر القديمة وأساطير أمريكا

الحديثة، من الموسيقى والثقافة الشعبية، من المجالات العلمية للألواح الشمسية، موجات

الراديو، الأجرام السماوية وقوى الإطلاق والجاذبية الفيزيائية، متنقلة بين كرة السلة وبطاقات

التاروت وبين الرموز السحرية الغامضة وماكينات الحظ.

أطون هي ”سيميائية رائدة فضاء“ (Semionaut ) — المصطلح الذي نحته بوريو من

كلمتي سيميائية ورائد فضاء( — فنّاّنة تبتكر مسارات في فضاءات الثقافة العالمية المعاصرة،

كما يعرفها الفيلسوف نيكولاس بوريو. في معرضها طرف يعمل طرف يقف تسعى أطون

إلى فرز وتصنيف العالم من جديد من خلال تغير مستمر لقواعد الفرز، بطريقة تخرب الفعل

نفسه. هكذا تخلق لغة تخصب بلا هوادة محاولة فرض نظام وتماسك للأشياء، وترغمنا على

اختبار المشاهد، الذكريات، الأصوات وأحاسيس الكون بشكل مختلف. ”فقط بعد أن نتعلم

معرفة سطح الأشياء”، يستخلص السيد بالومار، بطل الكاتب إيتالو كالفينو — ”يمكننا أن

نجرؤ على البحث عما تحته. إلا أن سطح الأشياء غير نمتهي“. تتقصى أطون الحقيقة الفعلية

للسطح ورؤية الأشياء بواسطة جوانب رسومية وملصقاتية للطباعة الشبكية — حقول الألوان

الساطعة، الخطوط البيانية الحادة — بينما هي تغوص في الأعماق وراء السواد المادي

للنقش. وهي تُسُخر تقنية الطباعة لتنقية اللغة البصرية، وفي الوقت نفسه تتحدى علم نحو

الصورة، الشكل، اللون، النص والصوت، ومن خلال ذلك تخترق طرقًًا غير معروفة للوجود

الجسدي والنفسي.

الأعمال طُُبعت ونُشُرت في ورشة الطباعة القدس