כרים אבו־שקרה: מה שניצב לנגדי כפׇנים

אֲנִי הָאוֹרֵחַ בְּבֵיתִי וְהַמְּאָרֵחַ.

הִבַּטְתִּי אֶל מִכְלוֹל הָרִיק וְלֹא רָאִיתִי

זֵכֶר לְעַצְמִי, אוּלַי… אוּלַי לֹא הָיִיתִי כָּאן.

[ מחמוד דרוויש, כפרחי השקד או רחוק יותר ]

כרים אבו־שקרה (נ׳ 1982, אום אל־פחם) מרבה לצייר דיוקנאות, לרוב דיוקנאות עצמיים. מושאי הדיוקן נצפים בציוריו במנח חזיתי, מלוא הגוף, מישירים מבט אל הצופה. הדמות החשופה, הבודדת, ניצבת לפנינו ללא ניע, כאילו הגיחה מתוך ערפִּלו הסמיך של שדה הצבע המונוכרומטי, המופשט, הטוען אותה בתחושת מסתורין ורכוּת. היא ניצבת מולנו דוממת, במרחק נגיעה, אך נראית כמי שעשתה כברת דרך עד שהגיעה אלינו מעולמה הייחודי. הפנים נראות לעתים שקטות, מהורהרות ומכונסות בעצמן; ופעמים אחרות הפנים מעוותות ומחוקות והפיות מודגשים ועקומים, כזועקים בהבעת כאב.

עולים על הדעת דיוקנאותיו המיוסרים של הצייר האנגלי פרנסיס בייקון, שנדרש לא־פעם לקושי שבציור הדיוקן וטען כי האתגר בציור דמות הוא הנכחת הדבר בדרך לא הגיונית, ושבכל זאת הוא יֵצא ממשי לגמרי. מלאכת ציור הדיוקן היא אכן מורכבת, בשל התשוקה ללכוד דבר־מה עמוק הקשור במהותו הפנימית ביותר של המצויר, גם כאשר מדובר בדיוקן עצמי. אולי, ביודענו שניסיון כזה נידון מראש לכישלון, נסתפק בתיאור התחושה העמומה שלנו ביחס לעצמנו, או בלכידת הרושם החמקמק שהותיר בנו אדם בחולפו בחיינו, לרגע קצר או ארוך.

הפנים בדיוקנאותיו של אבו־שקרה כמו מתבוננות בנו, המתבוננים בהן. רגש מכמיר לב נוצר במפגש האינטימי איתן, בעודנו עומדים ומשתהים מולן, מנסים לתהות על קנקנן. כיעור ומוזרות ממגנטים את מבטנו; פגיעוּת ועדינוּת מעוררות תחושה של סלידה ואמפתיה בעת ובעונה אחת. האם השוני מעורר בנו אי־נחת, או שמא זה הדמיון?

ואולי הקִרבה — התעוזה שבמבט הלא מתנצל המופנה לעברנו, המאלץ אותנו להיקרע מעליו באופן אקטיבי, דווקא משום פגיעותו ונגישותו — היא זו שמכבידה עלינו כל כך? הפילוסוף הצרפתי עמנואל לוינס ראה בפני האחר נקודת מוצא אתית, תזכורת ומטונימיה לאחרוּת במובנה הרחב. פני האחר, טען לוינס, פונות אלינו מכוח פגיעותן, בעירומן המוחלט, מתוקף היותן חסרות הגנה וחשופות. כוח הישירוּת והכנוּת הגמורה של מבטן מחייב אותנו להיענות לקריאתן, קריאת האחרוּת כאחריות כלפי האחר, ״או שמא כלפי מה שאכן נוגע לי, היינו מה שניצב לנגדי כפָנים״. 

أنا الضيف في منزلي والمضيف.

نظرتُ إلى كل مُحْتَويات الفراغ فلم أَرَ

لي أَثَراً، ربما… ربما لم أكن ههنا.

[ محمود درويش، كزهر اللوز أو أبعد ]

كريم أبو شقرة (مواليد 1982، أم الفحم) يرسم الكثير من البورتريهات، وخاصة البورتريهات الشخصية. مواضيع الصور الذاتية في لوحاته بموضعية أمامية، يظهر الجسد كله، وهي تنظر مباشرة إلى المشاهد. الشخصية المكشوفة، الوحيدة، تقف أمامنا بدون حراك، وكأنها خرجت من ضباب حقل اللون الأحادي الكثيف، التجريديّ، الذي يشحنها بمشاعر الغموض والرقة. الشخصية تقف أمامنا صامتة، على مسافة اللمس، لكنها تبدو كمن قطع شوطًا كبيرًا حتى وصلت إلينا من عالمها الفريد. الوجه يبدو أحيانًا هادءًا، مستغرقًا بالتفكير منطويًا على ذاته؛ وأحيانًا يبدو مشوهًا ممحيًا والفم عميقًا بارزًا، كأنه يصرخ بألم.

هذا ما يستدعي البورتريهات المعذّبة للرسام الإنجليزي فرانسيس بيكون، الذي اضطر أكثر من مرة لمواجهة صعوبة رسم البورتريه وقال أن التحدي في رسم شخصية هو استحضار الشيء بطريقة غير منطقية، ومع ذلك إخراجه حقيقي بالتمام، وفي حالة البورتريه — التعرّف عليه على أنه الشخص المرسوم. عمليّة رسم البورتريه معقدة بالفعل، بسبب التوق للامساك بشيء ما عميق يرتبط بالجوهر الداخلي للشخصية المرسومة، حتى لدى الحديث عن الصورة الذاتية. ربما، لأننا نعلم أن هذه المحاولة محكوم عليها بالفشل المسبق، فإننا نكتفي بوصف شعورنا الغامض بالنسبة لأنفسنا، أو الامساك بانطباع متملص ترك فينا شخصية عابرة في حياتنا، للحظة قصيرة أو طويلة. 

الوجوه في صور أبو شقرة الشخصية كأنها تمعن النظر فينا، نحن الذين نتمعن بها. تتشكل مشاعر مفجعة في اللقاء الحميميّ معها، بينما نحن نقف أمامها محتارين، نحاول سبر غروها. القبح والغرابة يجذبان أنظارنا؛ الهشاشة والرقة يثيران الشعور بالاشمئزاز والتماهي في الوقت نفسه. هل يثير فينا الاختلاف عدم الارتياح، أو هذه مجرد خيال؟

ربما القرب — جرأة النظرة غير الاعتذارية الموجّهة نحونا، التي ترغمنا على الانسلاخ عنها بشكل فعّال، بسبب هشاشتها ومناليتها بالذات — هي التي تثقل علينا بشدة؟ الفيلسوف الفرنسي إيمانويل ليفانيس يرى في وجه الآخر نقطة انطلاق أخلاقية، تذكار وكناية عن الآخرية بمفهومها الأوسع. يقول ليفانس أنّ وجه الآخر يتجه نحونا بسبب كونه بدون حماية ومكشوفًا. قوة المباشرة والصراحة الكليّة لنظرة الوجه تفرض علينا الاستجابة لنداء المسؤولية تجاه الآخر، مسؤولية تجاه ما هو ليس لي، ״أو ربما تجاه منا يمسني بالفعل، أي ما يثمل أمامي كوجه״.

— القيّمة: نيطاع چال عتسمون