רעיה ברוקנטל: פרק חלק

תערוכתה של רעיה ברוקנטל מפוררת את הממשות כדי להקים במקומה היכלי תודעה אחרים. היא מוליכה אותנו בין אתרים של רישום דחוס ודימויים של גודש וזוהר אל עולמות אווריריים של קולות, מוזיקה ושפה, שמטרתם אינה להבנות את התודעה אלא להראות את השתנותה, את חלקיה. אל תוככי ההיכלות המונומנטליים שהקימה היא מזמינה אותנו כדי שיפתו ויהפנטו אותנו, יסחררו אותנו בלי שניגע בדברים עצמם. ההתכנסות וההתרוקנות הנחווים בהם מְזמנים מישוש של גבולות המציאות.

שם התערוכה, פרק חלק, לקוח מהמשנה הפותחת את פרק י׳ במסכת סנהדרין בגמרא, העוסק בעיקר בגאולה ומשיחיות, בעולם הבא ותחיית המתים: ״כל ישראל יש להם חלק לעולם הבא״. בתרגום לאנגלית המלה ״ישראל״ אינה מופיעה — ואכן, לדידה של ברוקנטל, לכל אחד יש חלק בעולם הבא, ואין מדובר במובן האסכטולוגי של קץ הימים אלא בנוכחותה של ההשראה ובמתיחת גבולות התודעה בקיום העכשווי. המושג ״חלק״ מתואר, מצד אחד, כתמורה רוחנית הניתנת כשכר לצדיקים — ומצד שני יש בו ממד מוחשי וגשמי, המניח את קיומם של חלקים דומים נוספים, בדומה לחוליות או שברים המרכיבים את השלם.

שלושה חלקים מדיומליים — סאונד, מיצב פיסולי ורישום — מניעים את התחקותה של ברוקנטל אחר המופעים הארציים של הרוחניות על היבטיה השונים. בלב התערוכה מושמעת העבודה צדיק כתמר — עבודת סאונד שחיברה ברוקנטל עם המוזיקאי בניה רכס, בביצוע עידוא, אחיה הבכור. העבודה היא ביצוע קולי ללחן שכתב במאה ה־19 בגרמניה המלחין לואי לבנדובסקי, למזמור מהמקורות (תהלים צ״ב), שעלה בשיחות עם אחיה הצעיר הלל. השיחות נסובו על אפשרות ההבעה העצמית באמצעות שירה; על מקומו של הביטוי האישי במוזיקה האמונית; ועל יחסי מוזיקה וקולות במסגרת ההתמודדות האנושית עם מצבי הסף שבין הקיום הפנימי־נפשי לבין המציאות המשתנה. הקולות השונים בוקעים בנפרד מכמה רמקולים, ופיצולם מסייע לחיפוש אחר הקול הנבדל בתוך מארג הצלילים השלם, המשרת את האמנות ובה־בעת מייצג את ריבוי הקולות בנפש ובתודעה. 

נוכח יכולתה של המוזיקה לגעת באינותם ובמופשטותם של הדברים, ניצבים האלמנטים החזותיים ופעולת הרישום, הלוכדת אינסוף דימויים המקופלים זה בתוך זה, חלקי הוויה המתרבדים ומסתבכים וממתינים לפרישׂתם ולהתרתם. כך, בחלל שהיה למרחב פואטי, הנוכחים נעים בין רמקול אחד למשנהו תוך צפייה ברישום גדול־ממדים. על הקיר מוקרן הרישום הלל הזקן, המבוסס על אגדה ממסכת יומא. המסכת עוסקת בעוניו של הלל, שלא היה בידו לשלם לשוער בית המדרש. מכוח כמיהתו ללמוד טיפס אל חלון בארובת הגג כדי להאזין לחכמים וקפא בשלג. אלא שאז נעכרה שקיפותו של החלון, ובשל חסרון האור הרימו החכמים את מבטם והבחינו בפניו של הלל. הרישום בנוי משבירה ופיצול של דימויים לחלקים ודגמים שיוצרים מעין ויטראז׳, אך בניגוד לחלונות הזכוכית הצבעוניים בכנסיות ולאלומות הצבע שהן מחדירות פנימה — כאן נוצר היכל של רישום המבוסס על סולם האפורים. 

בחלל המקביל ניצב פסל של מדרגות לולייניות, המובילות כביכול אל קומה עליונה כלשהי, ועליהן לוחות פליז מוזהבים וצרובים. המדרגות הכמו־מפוארות מייצגות תופעות כגון עושר חדש וניידוּת חברתית בסרטים כמו גטסבי הגדול, או בסדרות טלוויזיה כמו שושלת משנות ה־80. בה־בעת, גרם המדרגות והלוחות המוזהבים שעליו מזכירים בתי תפילה ומסמנים את אפשרות העלייה במעלות הרוחניוּת ואת הקשר בין הארצי לשמימי. האור שבוקע מהחלונות העליונים, ולמעשה מוחזר מן הלוחות, מוסיף ומעבה את השילוב בין חשיבה אדריכלית־עיצובית לבין מוטיבים רליגיוזיים. הלוחות, מצִדם, מעלים על הדעת לוחות זיכרון וקירות תורמים. 

 המדרגות, הנגלות לעין הצופה רק בחלקן, פורשֹות מערך של מראות שבורים: של נופים קולנועיים, דוגמת עצי הדקל האופייניים ללוס־אנג׳לס ולמיאמי — אך גם את נוף ילדותה של ברוקנטל בתל־אביב; דימויים מסרטיו של היצ׳קוק ורטיגו ופסיכו, שבמרכזם התנועה בין מציאות ודמיון; דמויות מסדרת הטלוויזיה שושלת; אלמנטים רישומיים־דקורטיביים הקשורים לאר־נובו ובעיקר ליצירתו של הצייר האנגלי אוברי בירדסלי, שאיוריו ליוו את כתביו של אוסקר וויילד. דמותו של וויילד עצמו צרובה בלוחות, לצד פרגמנטים של דמות ״הנסיך המאושר״ — פסל הניצב במרכזה של עיר בסיפורו של וויילד, ובו שוכנת נשמתו של נסיך בשר ודם, שהלך לעולמו בטרם הספיק לחוות צער אמיתי. ממרום כנו הגבוה עֵד הפסל לסבלם של תושבי העיר העניים. הוא מבקש מסנונית שעזבה את להקתה לעקור את האבנים היקרות ואת ציפוי הזהב המעטרים אותו ולחלקם לעניים. עם בוא החורף מתה הסנונית מקור, ופסל ״הנסיך המאושר״, כעת עלוב למראֶה, מפורק בהוראת ראש העיר. שרידי הפסל וגופת הסנונית מושלכים למזבלה ושם אוסף אותם מלאך, הרואה בהם את הדברים היקרים ביותר בעיר ומעלה אותם השמימה. 

תודות: שלום הגר, הלל ברוקנטל, עידוא ברוקנטל, עמרי בן־ארצי, אריק קילמניק, רן סגל, איתן הורביץ, 

איתן ארנטל, אורנית ארנון, עינת עריף־גלנטי, טליה פרי, חמוטל בר־כהן, שחר דיויס, לאה ומרדכי ברוקנטל, 

מיכל ויצחק הגר, הדסה גולדויכט

معرض رعيا بروكنتال يفكك الواقع الفعليّ من أجل إنشاء معابد وعيّ أخرى بدلًا عنها. فهي تأخذنا بين مواقع الرسم المكتظ بصور من الوفرة والفيض إلى عوالم فضفاضة من الأصوات، الموسيقى واللغة، هدفها ليس بناء الوعي، بل إظهار تغيّرها، وأجزاءها. وهي تدعونا إلى داخل المعابد التذكارية التي أقامتها كي تغرينا وتفتننا، تدوخنا دون أن نلمس الأشياء نفسها. التقارب والتفريغ اللذين نختبرهما يستدعيان ملامسة حدود الواقع.

اسم المعرض، فصل نصيب، مأخوذ من الباب الرابع في التلمود الفصل العاشر من مبحث سنهدرين، والذي يتناول بشكل خاص مفهوم الخلاص، عالم الأخرة وبعث الموتى: ״لكل إسرائيل نصيب في الأخرة״. في نص الترجمة الإنجليزية لم توجد كلمة ״إسرائيل״ — وفعلا، بنظر بروكنتل، لكل واحد نصيب في الأخرة، وليس بالمفهوم الإسخاتولوجي لنهاية العالم، بل بحضور الإلهام وشد حود الوعي في الوجود المعاصر. مفهوم ״نصيب״ يعني منا نحية الثمن الروحاني الذي يكون جزاء الصدّيقين، ومن ناحية أخرى، فهو يتضمن البعد الملموس المادي، الذي يفترض وجود نصيب مماثل آخر، على غرار الحلقات أو الكسور التي تشكل الشيء الكامل المتكامل.

ثلاثة أجزاء وسائطية — صوت، منشأ نحتي ورسم — تحرك تقصي بروكنتل العروض القطرية للروحانية على مختلف نواحيها. في قلب المعرض يُسمع العمل صدّيق كالنخلة — العمل الصوتي الذي ألفته بروكنتل بالتعاون مع الموسيقار بينيا ريخس، تنفيذ شقيقها البكر عيدو، وهو تطبيق صوتي للحن من القرن التاسع عشر في ألمانيا كتبه الملحن لوي لبندوبسكي، من نشيد في الكتاب المقدس (أناشيد 92)، سمعته خلال محادثة مع شقيقها الصغير هييلل. دارت تلك المحادثات حول إمكانية التعبير الذاتي بواسطة الشِعر؛ مكانة التعبير الذاتي في الموسيقى الفنّيّة؛ والعلاقة بين الموسيقى والأصوات في إطار مواجهات البشر مع حالات العتبة القائمة بين الوجود الباطني النفسي والواقع المتغيّر. تنطلق الأصوات المختلفة بشكل منفرد من عدة سماعات، ويساعد هذا الفصل بينها على البحث عن الصوت المختلف في نسيج النغمات كلها، والذي يخدم الفنّ وفي الوقت نفسه يمثل تعدد الأصوات في الروح والوعي.

نظرًا لقدرة الموسيقى على ملامسة انعدام الأشياء وتجريدها، تقف العناصر البصرية وعمليّة الرسم، التي تمسك ما لا نهاية من الصور المتداخلة في بعضها، وأجزاء التجربة التي تتراكم وتتشابك وتنتظر بسطها وحلها. هكذا، وفي الفضاء الذي أصبح حيّزًا شعريًا، يتحرك الحضور بين السماعة الواحدة تلو الثانية من خلال مشاهدة الرسومات كبيرة الحجم. على الحائط يتم عرض رسمة هيلل العجور، التي تستند إلى أسطورة من فصل يوما، والتي تصف فقر هيلل الشاب الذي لم يتمكن من الدفع لبواب المعبد. وبسبب توقه للتعلم اضطر إلى التسلق على النافذة في المدخنة على سطح المعبد من أجل الاستماع إلى حكماء الدين فتجمد بسبب الثلج. ولكن البخار غطى النافذة وحجب الرؤية، وبسبب انعدام الضوء اضطر الحكماء للنظر إلى أعلى فشاهدوا هيلل. يتألف هذا الرسم من كسر وفصل الصور إلى أجزاء ونماذج تشكل ما يشبه الفيتراج، لكن على عكس شبابيك الزجاج الملوّنة في الكنائس وحزن وشعاع الألوان الذي تدخله — تشكّل هنا معبد من رسم يتراوح على سلم الألوان الرمادية.

في الفضاء الموازي وُضعت منحوتة على الدرج اللولبيّ، الذي يؤدي، ظاهريًا، إلى طابق أعلى أي كان، وعلى الدرجات ألواح نحاسي ذهبية مُنمّشة. الدرجات شبه الفاخرة تمثل ظواهر مثل الاغتناء الجديد والحراك الاجتماعيّ في أفلام أفلام مثل غاتسبي العظيم أو في مسلسلات من تلفزيونيّة مثل ديناستي من سنوات الثمانينيات. في الوقت نفسه، يذكرنا بيت الدرج والألواح الذهبية التي عليه في بيوت العبادة وتشير إلى إمكانية التعالي الروحاني والعلاقة بين الأرضي والسمائي. الضوء الذي يخترق الشبابيك العلوية، وهو عمليًا انعكاس من تلك الألواح، يضيف ويكثّف عملية الدمج بين التفكير المعماري التصميمي والموتيڤات الدينية. أما الألواح، فتستحضر في الذهن ألواح ذكريات وجدران المتبرعين — علامة بصرية متواضعة لسطوة المال والمبادرات، الوصاية والسيطرة، وفي الوقت نفسه هي رمز للنعمة والتوق وقوى الحفظ والرعاية.

الدرج الذي يتجلى أمام المشاهد بشكل جزئي، يطرح مشاهد مرايا مكسورة: من السينما، مثل أشجار النخيل النموذجية في منطقتي لوس أنجلوس وميامي — وكذلك مناظر طبيعيّة من طفولة بروكنتل في تل أبيب؛ صور من فيلمي هيتشكوك فرتيجو وسايكو، وفي مركزها الحركة بين الواقع والخيال؛ شخصيات من المسلسل التلفزيوني ديناستي؛ عناصر انطباعية زخرفية تتعلق بالآرت نوفو، وخاصة عمل الرسّام الإنجليزي أوبري بيردزلي، الذي رافقت رسوماته التوضيحية كتابات أوسكار وايلد. شخصية وايلد نفسه منحوته في الألواح، إلى جانب أعمل غير مكتملة مثل شخصية ״الأمير السعيد״ —

التمثال من رواية وايلد في مركز المدينة، الذي تسكنه روح أمير الإنسان الذي فارق الحياة قبل أن يتمكن من اختبار الحزن الحقيقي. من مكانه المرتفع كان التمثال شاهدًا على الظلم الذي حل بسكان المدينة الفقراء. فيطلب من طائر السنونو الذي لم يهاجر من بقية الطيور تقديم المجوهرات التي تزينه للسكان الأكثر احتياجًا. ومع قدوم الشتاء يموت السنونو من شدة البرد، ثم يأمر الملك بإزالة تمثال ״الأمير السعيد״ الذي بدا بوضعية مزرية، وإلقاء بقايا التمثال والسنونو الميت إلى المزبلة، حيث يقوم ملائك بالتقاطهما لاعتبارهما مثالًا للأمور الأكثر ثمينة في المدينة ويأخذهما إلى السماء.

الشكر لكل من: شالوم هجار، هيلل بروكنتل، عيدو بروكنتل، عمري بن آرتسي، أريك كيلمنيك، ران سيچال، ايتان هورڤيتس،

إيتان أرنتل، أورنيت أرنون، عينات عريف جلنتي، تاليا پيري، حموطال بار كوهن، شاحر ديڤيس، ليئا ومردخاي بروكنتل، ميخال ويتسحاق هاجر، هداسا غولدويخت

— القيّمة: إيرينا غوردون